Armenia posiada bogate dziedzictwo osiągnięć w obszarze tworzenia i rozwoju technologii rakietowej i eksploracji przestrzeni kosmicznej. Ormiańscy naukowcy odnosili sukcesy w tych dziedzinach po obu stronach żelaznej kurtyny w XX wieku.
Wśród pionierów armeńskiej myśli technicznej należy wymienić:
- Andronikosa Iosifyana – pracował jako naukowiec w Związku Radzieckim. Największe sukcesy odnosił w projektowaniu technologii rakietowej i kosmicznej, w szczególności urządzeń elektromechanicznych do rakiet, satelitów i statków kosmicznych. Pod jego kierownictwem opracowano i uruchomiono satelitę Omega. Został także głównym projektantem satelity Meteor.
- Annę Ghazanchyan-Longobardo – pierwszą kobietę naukowiec w dziedzinie systemów sterowania. Na początku 1960 roku rozpoczęła pracę w grupie do obliczania i korygowania systemów balistycznych dla nowych pocisków Pentagon klasy Atlas. Dzięki jej obliczeniom NASA była w stanie wystrzelić satelity Ranger, Midas i Mariner w kosmos za pomocą rakiet Atlas. Położyła podwaliny pod stworzenie pierwszej amerykańskiej rakiety nośnej, a także osobiście wzięła udział w locie testowym.
- Grigora Gurzadyana – pioniera astronomii kosmicznej w Armenii i w ZSRR. Za pomocą rakiet balistycznych kierował obserwacjami promieniowania UV słońca i gwiazd. Jego praca „A Powerful X-ray Flare on the Sun” jest jedną z najwcześniejszych pracmdotyczących astronomii kosmicznej. Gurzadyan projektował także kosmiczne obserwatoria orbitalne. W kwietniu 1971 roku stacja kosmiczna Salut 1 wyniosła na orbitę Oriona 1 – pierwszy kosmiczny teleskop z obiektywem pryzmatycznym. Jest on także twórcą drugiego teleskopu Orion 2, za pomocą którego pierwszy raz uzyskano spektrogramy gwiazd i mgławic planetarnych, ujawniając szereg nieznanych wówczas faktów[1].
Obserwatorium Astrofizyczne Byurakan (BAO) założone w 1946 roku, jest ważnym miejscem dla armeńskiej nauki. W obserwatorium jest zainstalowanych pięć instrumentów obserwacyjnych, z których największe to 2,6 m teleskop Cassegraina i 1 m teleskop Schmidta. Badania naukowe obserwatorium związane są głównie ze zjawiskami niestabilności zachodzącymi we Wszechświecie[2].
W 2013 roku Szef ówczesnego personelu w Ministerstwie Transportu i Komunikacji Gagik Grigorian, potwierdził powstanie armeńskiej agencji kosmicznej o nazwie ,,ArmCosmos”. Od początku jej celem było wystrzelenie własnej satelity oraz przyciągnięcie prywatnych inwestycji[3]. Zgromadzenie Narodowe Armenii 06.03.2020 r. przyjęło projekt ustawy o działalności kosmicznej opracowany przez Ministerstwo Przemysłu Wysokich Technologii. Regulowała ona stosunki dotyczące organizacji i realizacji działalności kosmicznej w Republice Armenii. Określiła również pojęcie działalności kosmicznej, urządzeń technicznych, obiektów, infrastruktury i przestrzeni kosmicznej. Przewidywała również przywileje podatkowe dla firm branżowych, co miało przyczynić się do rozwoju i intensyfikacji działalności kosmicznej w Armenii. Przed tą ustawą działalność kosmiczna w Republice Armenii była regulowana jedynie przez normy prawa międzynarodowego. Działania w obszarze kosmosu zostały przejęte przez państwową firmę Geocosmos, która działa w ramach owego ministerstwa.
Armenia angażuje się we współpracę z różnymi podmiotami zajmującymi się obszarem kosmosu. Od 2016 roku zaczęła uczestniczyć w NASA International Space Apps Challenge. Jest to międzynarodowy Hackathon[4] skierowany dla koderów, naukowców, projektantów, twórców, budowniczych i technologów. Polega on na rozwiązaniu problemów zaproponowanych przez ekspertów NASA. Uczestnicy zebrani w poszczególne zespoły mają możliwość skorzystania z wolnych i otwartych danych od NASA. Następnie, zgłoszone projekty są oceniane przez ekspertów, a zwycięzcy są wybierani do jednej z 10 nagród globalnych. Dzięki formule otwartych i bezpłatnych danych naukowcy mają okazję do nauki ich praktycznego wykorzystania[5].
Armenia wzięła udział w inicjatywie Europejskiej Agencji Kosmicznej (ESA) o nazwie ,, Earth Observation for Eastern Partnership”. Była ona realizowana w latach 2016-2018. Jej celem było osiągnięcie stopniowego wzrostu wykorzystania satelitarnej informacji o środowisku w programach rozwojowych realizowanych przez Bank Światowy i Europejski Bank Inwestycyjny w regionie Europy Wschodniej. Szczególnie ważne było wsparcie współpracy technicznej i wymiany wiedzy między krajami Partnerstwa Wschodniego. Projekt ten dotyczył trzech obszarów:
- Rolnictwa;
- zarządzania gruntami;
- zarządzania zasobami wodnymi[6].
Rosja jest jednym z czołowych państw, które współpracują z Armenią w obszarze kosmosu. BAO ma bliskie relacje z wieloma rosyjskimi obserwatorami, instytutami astronomicznymi i uniwersytetami. W latach 2015-2017 BAO podpisało umowy o współpracy z :
- Obserwatorium Specjalnym Federacji Rosyjskiej (САО)
- Instytutem Badań Kosmicznych (ИКИ)
- Instytutem Astronomii Sternberga Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego (GAISH MGU)
- Instytutem Astronomii Rosyjskiej Akademii Nauk (INASAN)
- Uniwersytetem Państwowym w Sankt Petersburgu (SPbGU)
- Politechniką im. Piotra Wielkiego (СПбПУ)
BAO wraz z Roscosmosem od 2015 roku realizuje program monitorowania fragmentów kosmicznych pozostałości. W Moskwie w 2021 roku, doszło do spotkania Armena Gregorego – sekretarz Rady Bezpieczeństwa i Dmitrija Rogozina – dyrektora generalnego Korporacji Państwowej Roscosmos. Podczas jego trwania, osiągnięto porozumienie w sprawie utworzenia grupy roboczej w celu opracowania wspólnego planu w obszarze działalności kosmicznej[7].
W 2017 roku Unia Euroazjatycka wyszła z inicjatywą integracji możliwości kosmicznych i naziemnych jej państw członkowskich. Z kontrpropozycją wyszły Indie. Zaproponowały one budowę satelity do obserwacji Ziemi dla Armenii, a także przeszkolenie ormiańskich naukowców w zakresie obsługi systemu oraz obróbki i interpretacji jego danych. Obie strony, 24 kwietnia 2017 roku, podczas wizyty wiceprezydenta Indii Hamida Ansariego w Erywaniu, podpisały Protokół ustaleń w sprawie współpracy w zakresie pokojowego wykorzystania przestrzeni kosmicznej[8].
Ostatecznie, pierwszy armeński satelita powstaje przy współpracy Geocosmos z hiszpańską firmą Satlantis. Urdaneta-Armsat 1, zbudowany przez Satlantis, należy do klasy małych satelitów CubeSats 16U, przeznaczonych do badania Ziemi. Jest wyposażony w urządzenie obserwacyjne iSIM-90 firmy Satlantis, który pozwala na obserwację obiektów o wielkości do 1,65 m z wysokości 500 km. Aparat wykonuje 52 zdjęcia na sekundę z rozdzielczością 4,000 x 3000 pikseli, w rozdzielczości Ultra High Pixel (UHP) iSIM-90[9].
Satelita trafił na orbitę ziemską dzięki statkowi kosmicznemu SpaceX 25.05.2022 r, lecąc z Przylądka Canaveral w Stanach Zjednoczonych. Do końca 2023 roku w Armenii przy współpracy z Satlantis ma powstać centrum kontroli satelitów i stacja odbiorcza, wokół której zostanie utworzony naukowy zespół specjalistów. Jedną z głównych funkcji centrum kontroli będzie sterowanie satelitą i odbiór zdjęć kosmicznych. Rząd planuje, aby stacja odbiorcza świadczyła usługi transmisji danych satelitarnych również innym operatorom satelitarnym. Zdjęcia satelitarne będą wykorzystywane w Armenii do kontroli granic, zapobiegania i zarządzania sytuacjami kryzysowymi, ochrony środowiska, w tym monitorowania zmian klimatu, planowania urbanistycznego, budowy dróg, geologii[10].
Armeński przemysł kosmiczny znajduje się na początku swojej drogi. Armenia jest zainteresowana dalszym rozwojem tego obszaru. Minister Przemysłu Wysokich Technologii, Robert Khachatryan, zapowiedział wystrzelenie kolejnych dwóch satelit do 2028 roku. Będą one produkcji armeńskiej. Bierze ona także udział w wspólnych projektach ze swoimi międzynarodowymi partnerami. Umowy z Hiszpanią czy Indiami pokazuje, że szuka ona nowych partnerów do współpracy.
Dominik Lebioda
[1] Эти армяне просто космос: пятерка покоривших Вселенную, Rusarminfo, https://rusarminfo.ru/2019/04/12/eti-armyane-prosto-kosmos-pyaterka-pokorivshix-vselennuyu/ (dostęp: 04.12.2022).
[2] About, NAS RA Byurakan Astrophysical Observatory, https://www.bao.am/about/about/about.php (04.12.2022).
[3] R. Stepanian, Armenia Plans Satellite Launch, https://www.azatutyun.am/a/25024419.html (dostęp: 04.12.2022).
[4] Jest to wydarzenie skierowane do programistów, podczas którego informatycy i inne osoby związane z rozwojem oprogramowania, jak projektanci grafiki, twórcy interfejsów i menedżerowie projektów, stają przed zadaniem rozwiązania określonego problemu związanego z projektowaniem.
[5] All about Space Apps, NASA International Space Apps Challange.org, https://www.spaceappschallenge.org/about/ (dostęp: 05.12.2022)
[6] EO4EP- Earth Observation for Eastern Partnership, Earth Observation for Eastern Partnership.eu, http://www.eo4sd-eastern.eu/index.html (dostęp: 05.12.2022).
[7] «Ռոսկոսմոս»-ի ղեկավարն առաջարկել է ընդլայնել ՌԴ-ՀՀ փոխգործակցությունը տիեզերական տեխնոլոգիաների ոլորտում, Armenpress.am, https://armenpress.am/arm/news/1050576.html (dostęp:05.12.2022).
[8] India, Armenia sign three agreements, Business Standard, https://www.business-standard.com/article/pti-stories/india-armenia-sign-three-agreements-117042501355_1.html (dostęp: 05.12.2022).
[9]Urdaneta-Armsat 1․ հայկական արբանյակի անվանումն ու տեխնիկական հնարավորությունները, Factor.am, https://factor.am/515631.html (dostęp: 05.12.2022).
[10] Nikol Pashinyan: ‘Armenia is embarking into the era of space activities, Aravot.am, https://www.aravot-en.am/2022/05/26/304614/ (dostęp: 06.12.2022).
